Ekspertlər hesab edirlər ki, özəlləşdirmə çekləri ölkəmizdə dövriyyəyə buraxılan ilk gündən öz dəyərini ifadə edə bilməyib. Əhalinin buna hazır olmaması, iqtisadiyyatda xırda və orta sahələrin özəlləşdirilməsinə başlanılan zaman vətəndaşların sosial-iqtisadi durumunun aşağı olması və məsələnin mahiyyəti barədə hökumət səviyyəsində lazımi izah və təbliğat işinin aparılmaması vətəndaşlar üçün faydalı bir prosesin nəticəsiz yekunlaşmasına gətirib çıxarıb. Ümumilikdə özəlləşdirmə prosesindən daha çox işbazlar, məmur-oliqarx zümrəsi faydalanıb.

Elə bu səbəbdən ölkə ziyalıları, Milli Məclisin deputatları, ictimai-siyasi xadimlər, mədəniyyət xadimləri, hüquqşünaslar, iqtisadçılar, əmlak ekspertləri hökumətə çağırışlar edərək, özəlləşdirmə çeklərinin tədavül müddətinin artırılmasını və vətəndaşlara dəyən zərərin kompensasiya olunmasını istəyirlər. Azərbaycanda son dövrlər həyata keçirilən kompleks islahat tədbirləri çərçivəsində bu məsələyə də məntiqi yekun vurulması təklif olunur. AzFakt.com-un məlumatına görə, Milli Məclisin İnsan hüquqları komitəsinin sədr müavini, Vəhdət Partiyasının sədri Tahir Kərimli AYNA-ya açıqlamasında deyib ki, özəlləşdirmə prosesi sürətlə həyata keçirilib və mövcud şəraitdə, heç olmasa, çekləri əllərində qalan vətəndaşların taleyinə aydınlıq gətirilməlidir: “Beynəlxalq təcrübəyə istinad etsək, görərik ki, bu cür proseslər onillərlə davam edir. Azərbaycanda isə özəlləşdirmə prosesi çox qısa müddəti əhatə etdi. Bu fərman imzalandıqdan sonra əhalinin əksəriyyəti “qara bazar”da öz çeklərini dəyər-dəyməzinə satışa çıxardı. Çünki müvafiq qurumlar əhalini maarifləndirmir, təbliğat işi aparmır, öz üzərinə düşən missiyanı icra etmirdi. Ölkədə mövcud olan sosial problemlər üzündən əhali bu çeklərə dolanışıq vasitəsi kimi baxırdı”.

“Demək olar ki, ilk illərdə vauçerlərin əksəriyyəti əhalidən satın alındı. 2011-ci ildə isə ümumiyyətlə, bu prosesə yekun vurdular. Halbuki, qanunda vaxt məhdudiyyəti nəzərdə tutulmayıb. Eyni zamanda, özəlləşdirməyə çıxarılacaq dövlət əmlakının 65 faizinə vətəndaşlar bu çeklər vasitəsilə sahib olmalı idilər. Təəssüf ki, bunların heç biri baş vermədi”, - deyə deputat bildirib.

Kərimlinin sözlərinə görə, vətəndaşların dövlət dəstəyindən faydalanmasını təmin etməli olan vauçerləri indi dəyərsiz kağız parçalarına çeviriblər: “Bu insanların günahı nədir?! İddia edirlər ki, zamanında sata bilərdilər. Axı bu proses lazımi səviyyədə icra edilməyib və böyük qüsurlarla müşayiət olunub. Bu gün ölkədə kompleks islahatlar aparılır, dövlət-vətəndaş münasibətləri keyfiyyətcə yeni mərhələyə adlayır. Belə bir şəraitdə özəlləşdirmə çekləri əllərində qalan vətəndaşların da taleyinə aydınlıq gətirilsə, yaxşı olar. Qanunvericilik də buna imkan verir, hökumətin də imkanı var ki, bu problemi həll etsin. Bu mənada dəymiş zərərin kompensasiya olunması və ya tədavül müddətinin artırılması ilə bağlı təşəbbüsləri dəstəkləyirəm”.

Beynəlxalq İnsan Haqları Cəmiyyətinin Azərbaycan Milli Bölməsinin rəhbəri, hüquq müdafiəçisi, “Şöhrət” ordenli Səadət Bənənyarlı da AYNA-ya danışarkən söyləyib ki, müvafiq qurumlar özəlləşdirmə çekləri əllərində qalan vətəndaşlarla bağlı araşdırmalara başlamalıdır: “O zaman bu fərman cəmiyyətdə böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşılandı. Çünki bir sistemdən digər sistemə keçid edirdik və özəlləşdirməyə çıxarılacaq dövlət əmlakının 65 faiz payçısı vətəndaşlar olmalı idi. Həmin dövrdə qəbul edilən qanunlarda özəlləşdirmə çekləri üçün inflyasiyadan qorunan məbləğ də müəyyən edilmişdi”.

“Lakin özəlləşdirmə prosesi ciddi qüsurlarla müşayiət olundu. Oliqarx məmurlar və işbazlar marağında idi ki, proses sürətlə yekunlaşsın. Bu səbəbdən üzərlərinə düşən funksiyanı yerinə yetirmədilər, təbliğat işi aparmadılar və əhalinin əksər hissəsi öz vauçerlərini dəyər-dəyməzinə satışa çıxardı”, - deyə həmsöhbətimiz vurğulayıb.

Bənənyarlı hesab edir ki, bu gün çekləri əllərində qalan vətəndaşlar üçün “qapıları bağlamaq” doğru yanaşma deyil: “Çünki bu, vətəndaşların konstitusion hüququdur. Onlara təqdim olunan çeklərin ya tədavül müddətini artırmaqla bazara çıxarılmasına şərait yaradılmalı, ya da müvafiq kompensasiya ödənilməlidir. Bildiyim qədər, çek sahibləri bu məsələyə etiraz nümayiş etdirirlər. Onlar sistemli şəkildə öz hüquqlarını tələb etsələr, biz də onların yanında olacağıq. Onsuz da bu məsələyə məntiqi yekun vurulmalıdır. Yaxşı olardı ki, hökumət bunu nəzərə alsın və özəlləşdirmə payları əllərində qalan vətəndaşların taleyinə aydınlıq gətirsin”.

“Tərəqqi və Demokratiya” İctimai Birliyinin sədri, iqtisad elmləri doktoru, sosioloq Əhməd Qəşəmoğlu da öz növbəsində özəlləşdirmə çekləri ilə bağlı ədalətsizlik yaşandığı qənaətindədir. O, AYNA-ya şərhində bu istiqamətdə ciddi tədbir görülməsinin vacibliyinə diqqət çəkib: “Bu çeklərin dövriyyəyə buraxılmasından 25 ildən artıq zaman keçir. Kifayət qədər böyük zamandır. Çox təəssüf ki, bu proses bəzi fırıldaqçı və işbazların maraqlarına uyğun şəkildə aparıldı. Nəticədə pay sahibləri böyük ziyana uğradılar”.

“Hansı ki, bu çeklərlə bağlı fərman veriləndə insanlar ümid edirdilər ki, bu, onların həyatında müsbətə doğru dəyişikliklər yaradacaq. Təəssüf ki, bəzi işbazlar bu dəfə də estafeti ələ aldılar və milyonlarla insanın arzusunu suya düşürdülər”, - deyə müsahibimiz bildirib.

Qəşəmoğlu əlavə edib ki, bu gün də çekləri əllərində qalan, tarixi ədalətin bərpa olunacağı günü səbirsizliklə gözləyən yüzminlərlə vətəndaşımız var: “Onları Allahın ümidinə buraxmaq olmaz. Heç olmasa, indi bu insanların gələcəyinə sahib çıxsınlar. Ya yeni qanun qəbul etsinlər, ya tədavül müddətini artırsınlar, ya da kompensasiya ödəsinlər”.

Məlumat üçün qeyd edək ki, özəlləşdirmə çekləri 1997-ci ildə dövlət qeydiyyatında olan bütün ölkə vətəndaşlarına miras əmlak payı olaraq verilib. Bu çeklər dövlət qiymətli kağızları olmaqla yanaşı, həm də mülkiyyət hüququ daşıyır. Çeklərin hər birinin dəyəri eynidir. Qanuna əsasən, özəlləşdiriləcək bütün iri və orta dövlət əmlakının ən azı 65 faizi özəlləşdirmə çekləri ilə əvəzlənməli, özəlləşdirmə prosesi bu şəkildə həyata keçirilməlidir.

Hər bir çekin dəyəri 1/32 milyonda hissədir. Bu hissəyə düşən əmlak ekvivalenti payı qanunda inflyasiyadan qorunan əmlak ekvivalenti payı kimi göstərilib. Eyni zamanda bu özəlləşdirmə paylarının banklarda girov qoyulması hüququ qanunla təmin olunub. Bu, o deməkdir ki, özəlləşdirmə çeklərinin hər birinə dövlət əmlakından düşən səhmlərin dəyəri eyni olmalıdır.

Çeklər çap olunan zaman dövlət buna böyük miqdarda vəsait ayırıb və qiymətli kağız olaraq bu vauçerlər dollardan və digər valyutalardan qiymətli tutulur. İnflyasiya qorunmaqla bir payçı üçün özəlləşdirmə çekinin dəyəri minimum 2000 ABŞ dolları ekvivalentində qəbul edilib. Qanunda vauçerlər üçün müddət nəzərdə tutulmasa da, tədavül müddətinin dayandırılması bəzi məmurların mövzunu qapatmaq cəhdi kimi qiymətləndirirlər.

Əhalinin maarifçilik səviyyəsinin aşağı olması, bəzi işbazların və məmur-oliqarxiyasının prosesin önünə keçməsi nəticə etibarilə bu vəziyyəti şərtləndirdi. Bəziləri vauçerlərini “qara bazar”da satışa çıxarsalar da, ədalətin zəfər çalacağı günü gözləyib bu günə qədər çeklərini qoruyanlar da var.

Mövzuya dair daha ətraflı məlumatla bu KEÇİDə daxil olmaqla tanış ola bilərsiniz.