M.Gəncəvi, 1089-cu ilin mayın 12-də Azərbaycanın qədimi şəhərlərindən olan Gəncədə doğulub və ömrünün sonuna qədər də orda yaşayıb. Əsl adı Mənicə imiş.

Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərinin “Nəticə” adlanan hissəsində irəli sürülmüş fərziyyəyə görə, “Məhsəti” “mah” və “səti” olmaqla iki sözdən ibərətdir və “böyük xanım” anlamına gəlir. Nəhayət, başqa bir ehtimala əsasən, bu ad “Mah” və “səti” (“Ay xanım”) sözlərindən düzəlib (Nizami Gəncəvinin Məhin Banusu (“Xosrov və Şirin“) da bunun analoqudur).

Məhsətinin şahmatla tanışlığı məclislərdən başlanıb və bu oyun həyatının bütün mərhələlərində onu müşayiət edib. Dastanda deyilir ki, Bəlx şəhərində (indiki Əfqanıstan) yaşayan bir ilahiyyat aliminin qızı olur. Münəccimlər qızın böyük gələcəyindən xəbər versələr də, bildirirlər ki, qızın taleyi xərabət-meyxana ilə bağlı olacaq. Beləliklə, Məhsəti atasının xüsusi səyi ilə mükəmməl təhsil alır, həmçinin, musiqini dərindən mənimsəyir.

Ümumilikdə götürdükdə, Məshəti üçün şahmat fəlsəfə idi. Sufizmin “Əxi” qolunda ruhi rahatlıq tapan ilk şahmatçı qadınımız hesab edirdi ki, şahmat onu Allaha qovuşduran vasitələrdən biridir. Sufizm düşüncəsinə görə, insanda azarkeş duyğusu, müsbət mənada asılılıq yaradan, onu bu dünyadan alıb-aparan digər hisslər, əslində, ruhun göyə üçması, başqa aləmə, Tanrının dərgahına gedən yola qovuşması deməkdir. Bu yolda sufilər üçün şahmat və musiqi məclisləri əvəzsiz vasitə idi. Rəvayətlərdə qeyd edilir ki, Məhsəti musiqiyə qulaq asanda, özü udda ifa edəndə və nəhayət, şahmat oynayıb gedişlərinə aludə olanda sanki bu dünya ilə əlaqəsini itirirdi. Maraqlıdır ki, çox-çox sonralar Məhəmməd Füzuli, Mövlanə Cəlalədin Rumi kimi sufilərlə yanaşı, Höte, Mendeleyev kimi sufizmə aidiyyəti olmayan dahilərdə də oxşar düşüncə tərzinə rast gəlinib. Onlar da təqribən, eyni fikirləri paylaşaraq bildiriblər ki, şahmat insanı başqa dünyalara aparan qeyri-adi qüvvə və ya bu qüvvənin himayə etdiyi sehrli aləmə aparan yoldur.

1923-cü ildə Nizami Gəncəvinin qəbri qazılıb, Şah Abbas məscidində basdırılmaq istəyəndə, onun yanında bir qadın sümükləri də aşkarlanır. Bunun Məhsəti Gəncəvi olduğu ehtimal edilir.

Rübailəri ilə tanınmış Məhsəti Gəncəvi əsərləri bu ilin mayın 7-də Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilib.  /Oxu.az