Xiyabani hərəkatı o vaxt Yaxın və Orta Şərq üçün ən nümunəvi hadisə idi. Təəssüf ki, dünyanın aparıcı dövlətləri regionda bu addımı həmin hadisələrdən yarım əsr sonra atmağa başladılar. Həmin dönəmdə beynəlxalq ictimaiyyət, dünyanın aparıcı gücləri “Azadistan” uğrunda fəaliyyəti dəstəkləyib, yardımlar etsəydilər, heç şübhəsiz, indiki İranda bir sıra hadisələr yaşanmazdı. Bu, İran tarixində çox böyük əhəmiyyətə malik rol oynayaraq demokratiya uğrunda mübarizəyə təkan verib. Xiyabani hərəkatı bu istiqamətdə dərin bir iz buraxıb. İstibdad, daxili və xarici qüvvələr birləşərək demokratik hərəkatı qan içində boğdu. Proses yarımçıq qaldı.

Həmin hadisədən 25 il sonra Güney Azərbaycanda yenidən milli hüquqların təmini istiqamətində azadlıq hərəkatı başladı. 1945-ci il dekabrın 12-də (İran təqvimi ilə azər ayının 21-də) Seyid Cəfər Pişəvərinin başçılığı altında Azərbaycan Milli Hökuməti yarandı. Buna bir çox hallarda “21 Azər hərəkatı” da deyirlər.

Azərbaycan Milli Hökuməti mövcud olduğu bir il ərzində Güney Azərbaycanda milli hüquqları bütün sahələrdə təmin edib. Azərbaycan türkcəsi dövlət dili elan olunub. Ana dilində məktəblər açılıb. Milli mədəniyyət sahələrinin inkişafına diqqət ayrılıb. Türkcə mətbuat, radio, fəaliyyət göstərib, konservatoriya və milli teatr açılıb. Ordu quruculuğu sahəsində işlər görülüb. Ana dilində ali təhsil müəssisəsi açılıb. Bir sözlə, həmin il milli dövlət quruculuğu ilə bağlı bütün istiqamətdə işlər görülməyə başlayıb. Ancaq Milli Hökumətə vədlər verən ölkələr sonradan xəyanətkar çıxıblar. Onlar Milli Hökuməti süqut etdirmək üçün Məhəmmədrza şaha yardım ediblər. Hökumət mövcud olduğu bir il ərzində həm dövlət quruculuğu ilə məşğul olub, həm də xarici qüvvələrə qarşı mübarizə aparıb. Həmin il Məhəmmədrza şahın qoşunu Azərbaycan ərazisindən çıxarılmışdı. Ancaq 1946-cı il dekabrın 11-də ABŞ, SSRİ, Britaniya və Fransanın dəstəyi ilə şah qoşunu Milli Hökuməti qan içində boğdu. Bununla da Tehran hakimiyyəti Azərbaycan türklərini soyqırımına məruz qoydu.

Əslində, Azərbaycan Milli Hökuməti 25 ildən sonra İran cəmiyyəti üçün yenilik, Xiyabani dönəmində başlamış demokratikləşmə hərəkatının davamı idi. Təəssüf ki, bu hərəkat yenə xarici qüvvələrdən, dünyanın demokratik qütbündən dəstək almadı. Bu isə İranda demokratiyanın qurulmasına zərbə oldu. Məhəmmədrza şahın diktaturası daha da kəskinləşdi. Monarx Milli Hökumətlə əlaqəsi olanları qətlə yetirdi. Azərbaycan türkcəsi qəti şəkildə qadağan edildi. Ana dilində danışanlar cərimələndilər. Azərbaycan türkcəsində çap olunan kitablar yandırıldı. 50 mindən çox Güney Azərbaycan türkü öldürüldü. Hərəkatın minlərlə iştirakçısı, başçısı İrandan sürgün olundu, mühacirət etdi.

Yeri gəlmişkən, ölkədə növbəti hərəkat da Azərbaycan türkünün adına bağlıdır. Məhəmməd Müsəddiqin başçılığı altında 1952-ci ildə qurulan islahatçı hökumət 1953-cü ildə devrilib. Bu hərəkatın da əsas aparıcı qüvvəsi Güney Azərbaycan türkləri olub. Müsəddiqin başladığı mütərəqqi işi də diktatura rejimi xarici qüvvələrin yardımı ilə yarımçıq qoydu. Sonrakı illərdə də İranda milli hüquqların təmini başda olmaqla fəaliyyət davam edib. Güney Azərbaycan türkləri İranda demokratiyanın, milli hüquqların bərpası uğrunda daim mübarizə aparıblar.

1979-cu il fevralın 11-də baş vermiş inqilabı şərtləndirən əsas məsələlərdən bir də milli hüquqların təmin olunması ilə bağlı olub. Həmin dönəmdə ayətullah-üzma Məhəmməd Kazım Şəriətmədarinin mənəvi liderliyi ilə Müsəlman Xalq Respublikası Partiyası yarandı. Bu təşkilatın əsas hədəflərindən biri Azərbaycan türklərinin milli hüquqlarının təmin olunması idi.

Ayətullah Şəriətmədari Fransadan İrana dönən Ruhullah Xomeyniyə mötədil siyasət yürütməyi məsləhət görüb. Onu qan tökməkdən vaz keçməyə çağırıb. O, Xomeyninin dini dövlət (vilayəti-fəqih) nəzəriyyəsini tənqid edərək dini dövlət yanaşmasının şiəlikdə heç bir elmi əsasının olmadığını bildirib. Tezliklə Şəriətmədari ilə Ruhullah Xomeyni arasında fikir ayrılığı açıq qarşıdurmaya çevrilib. Şəriətmədari İranda dini dövlət qurulmasını nəzərdə tutan konstitusiya layihəsini rədd edib. 1979-cu ilin dekabrında Xomeyni Şəriətmədarini ev dustağı edib, Müsəlman Xalq Respublikası Partiyasını isə yasaqlayıb. Bununla da İranda milli-demokratik hərəkat yenə boğulub. İranın mövcud konstitusiyasında dil və milli bərabərliklə bağlı maddələr olsa da, bu günədək onlar əsaslı şəkildə təmin edilməyib.

1990-cı illərdə, 2006-cı ildə və sonralar Güney Azərbaycan türklərinin milli hüquqlarının təmin olunması istiqamətində fəaliyyətləri güclənib. SSRİ-nin dağılması İranda da yarımçıq qalmış hərəkatın davam etməsinə təkan verib.

Bu il sentyabrın 17-də İranda “Qadın, həyat, azadlıq!”, “Diktatora ölüm!” şüarları altında ümumiran etiraz aksiyası başlayıb. Bu aksiyalar indiyədək davam edir. Güney Azərbaycan türkləri etiraz yürüşlərinin aparıcılarındandır. Onlar bu hərəkatda “Azadlıq, ədalət, milli hökumət!” şüarları ilə çıxış edirlər. Bu, güney azərbaycanlıların İrandakı aksiyalara qatdıqları yeni çalardır. Bu şüar həm də demokratikləşmə, milli hüquqların təmin olunması deməkdir.

Yüz illik hadisələr sübut edir ki, demokratikləşmə və milli hüquqların təmin olunması İranı yeniləyə bilər. Azadistandan başlayan Azərbaycan Milli Hökuməti ilə davam edən milli demokratik hərəkat bu gün də davam edir. Azərbaycan türklərinin 77 il öncə əldə etdikləri uğur, Milli Hökumətin bərpası İranı dəyişdirəcək. İranın dəyişməsi isə Yaxın və Orta Şərqdə yeniliklərə, dəyişikliklərə səbəb olacaq: Yaşasın Milli Hökumət!

“Report” İnformasiya Agentliyi