Sözüm bunda deyil. Azərbaycan Gürcüstandan qeyd olunan dövrdə 115 247 şüşə şərab alıb. Bu da ötən ilin göstəricisindən 41 faiz çox deməkdir. Sual yaranır ki, niyə? Yəni, ölkəmizdə şərabçılığa məgər, az diqqət yetirilir? Və yaxud, bu sahədə ölkəmizin potensialı qonşu ölkədən aşağı səviyyədədir? Bəlkə, bu sahə ölkəmizdə yenicə təşəkkül tapıb?

Bu sualların hər birinin cavabı xeyrdir! 

İlk olaraq sonuncu sualdan başlayıram. Şərabçılıq tarixən Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafında mühüm rol oynayıb, aparıcı sahələrdən sayılıb. Azərbaycan şərabı gözəl, təkrarolunmaz ətrinə, keyfiyyətinə görə həmişə məşhur olub. Buna görə də, şərabçılıq Azərbaycanda yeyinti sənayesinin ən mühüm sahələrindən biri kimi böyük əhəmiyyət daşıyıb.

Keçən əsrin 80-ci illərində respublikada 210 şərab zavodu və şərabçılıq məntəqələri fəaliyyət göstərib ki, bu sistemdə 151 mindən artıq fəhlə və mütəxəssis çalışıb, 56 adda şərab, 10 adda konyak, 4 adda şampan şərabı və digər məhsullar istehsal edilib.

Ümumiyyətlə, Sovet İttifaqı vaxtında şərab və konyak istehsalı sahəsində Azərbaycanın çəkisi çox yüksək olub və daima inkişaf edib. İstehsalın kəmiyyətcə artması ilə yanaşı, şərab məhsullarının keyfiyyəti də dayanmadan yaxşılaşıb və çeşid genişlənib. Həmin illərdə Azərbaycanda üzümçülük və şərabçılıq üzrə Dövlət Komitəsi fəaliyyət göstərib ki, onun tərkibində 256 xüsusi sovxoz, 97 sovxoz-zavod, 8 müstəqil ilkin şərab emalı zavodu və 10 ədəd təkrar şərab emalı zavodu olub. 

Komitəyə daxil olan müəssisələrdə 300 mindən artıq insan işləyib. Həmin illərdə təkcə üzümçülükdən gələn gəlir respublikanın dövlət büdcəsinin 40 faizini təşkil edib. Bütövlükdə kənd təsərrüfatının isə Azərbaycanın dövlət büdcəsində payı 60 faizə bərabər olub. Hazırda bu rəqəmin 90 faizdən çox hissəsini neft və qaz sektorunun payı təşkil edir.

İkinci suala gəldikdə isə yuxarıda qeyd etdiklərimə əsasən onun da cavabı bəlli oldu. Sadəcə olaraq, 1985-ci ildən sonra Sovet İttifaqı rəhbərliyinin sərxoşluğa qarşı mübarizə tədbirləri Azərbaycanda sözügedən sahəyə böyük zərbə vurdu və nəticədə 130 min hektardan çox məhsuldar sayılan üzüm bağları məhv edildi, uzun illər ərzində böyük zəhmət hesabına yaradılan infrastruktur dağıldı.

Ermənistanın Azərbaycana qarşı 1988-ci ildən etibarən başlatdığı işğal nəticəsində isə Qarabağda 45 min hektardan çox üzüm bağı da nəzarətdən çıxdı. Beləcə, 180 min hektara yaxın üzüm bağı hələ sovet dövründə itirilmiş hesab olundu. Qalan 80 min hektardan çox üzüm bağı isə Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra məhv oldu. 1990-cı illərdə Rusiya ilə əlaqələrin qırılması ucbatından şərab zavodları məhsulunu sata bilmədi ki, əhalidən üzüm tədarükü dayandı. Beləliklə də, təsərrüfatlarda üzümlüklər məhv edilərək yerində taxıl və başqa bitkilər əkilməyə başlandı.

Ancaq məsələ bundadır ki, ölkədə şərabçılığa diqqət 20 il bundan öncə bərpa olunub. Bu, az vaxt deyil. 19 oktyabr 2001-ci il tarixli “Üzümçülük və şərabçılıq haqqında” adlı Qanun üzümçülük və şərabçılığın bərpası istiqamətində irəliyə doğru atılan ilk addım sayıldı. Ölkədə ilk olaraq, şərabçılıq sənayesinin hüquqi bazasını möhkəmləndirmək məqsədilə dövlət proqramları işlənib hazırlandı ki, qiymət, kredit və vergi sistemləri təkmilləşdirilməklə, lisenziya, sertifikatlaşdırma qaydaları nəzərdən keçirildi.

Bundan əlavə, “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramı”, “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf Dövlət Proqramı” kimi sənədlər də mühüm rol oynadı. Dövlət başçımız tərəfindən bölgələrə səfərlər zamanı üzümçülüyün prioritet sahə olduğu diqtə olunmağa başlandı.

Ən əhəmiyyətlisi isə Prezidentin 2011-ci il 15 dekabr tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilən “2012–2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında üzümçülüyün inkişafına dair Dövlət Proqramı” oldu. Bu sənəd, respublikada üzümün və onun emal məhsullarının istehsalını artırmağı, ölkə əhalisinin təzə və keyfiyyətli üzümə tələbatını daha dolğun ödəməyi, şərabçılıq və üzüm emalı müəssisələrinin xammal təminatını yaxşılaşdırmağı hədəf götürdü. Və ölkədə üzüm bağları bərpa edilməklə genişləndirilməyə başlandı ki, keyfiyyətli şərab məhsulları istehsalı üçün əlverişli şərait yarandı.

Ölkədə şərabçılığın davamlı inkişafını təmin etmək, o cümlədən bu sahəyə dövlət dəstəyini gücləndirmək, potensial imkanlardan səmərəli istifadə etmək, həmçinin şərab istehsalına və ixracına marağı artırmaq məqsədilə 2018-ci ilin may ayında “2018–2025-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında şərabçılığın inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın təsdiq olunması isə ortaya konkret strategiya qoydu.

Bəs, bütün bunlara rəğmən, bu sahədə nəyə görə idxal ixracdan üstündür? Azərbaycanda istehsal olunan şərab məhsulları idxal olunanlardan keyfiyyətsiz sayılırmı? Xeyr! Bəs, onda idxal fasiləsiz olaraq niyə artır? Səbəb nədir? 

Bu ilin birinci rübündə ölkədən 3 milyon 413 min 700 ABŞ dolları məbləğində alkoqollu və alkoqolsuz içkilər ixrac edildiyi halda, idxal 13 milyon 304 min 550 ABŞ dolları təşkil edib. 

Qeyd oluna bilər ki, buna pandemiya şəraiti səbəb olub. Ancaq bu, belə deyil. Pandemiyadan əvvəl də ölkəyə idxal artırdı. Çünki bunu daxili istehlak belə tələb edirdi. 2019-cu ildə Azərbaycanda 531,72 min dekalitr şərabçılıq məhsulları istehsal edilib ki, bu da 2018-ci illə müqayisədə 64,5 faiz az deməkdir... Həmin ildə ölkəmiz 7 milyon 309 min ABŞ dolları dəyərində şərab və üzüm suslosu ixrac edib. Keçən il isə bunun yarısından da çox az səviyyədə ixrac həyata keçirilib. İstehsal azaldıqda təbii ki, ixrac da aşağı düşəcək və daxili bazarın idxaldan asılılığı artacaq.

Yeri gəlmişkən, Azərbaycan şərabları Çin, Rusiya, Belarus, Niderland, Latviya, Qazaxıstan və Polşa kimi ölkələrə ixrac olunur. Ümumiyyətlə, ölkəmizdən şərab ixracı prosesinə xarici ölkələrdə açılan ticarət və şərab evləri böyük töhfə verib.

Odur ki, bütün qeyd olunanlara əsasən demək istədiyim budur ki, bu qədər diqqətin və yuxarıda qeyd etdiklərimə uyğun olaraq həyata keçirilən müvafiq dövlət siyasətinin fonunda ixracımız əslində göstərilən durumda olmalı deyil. Bu onu göstərir ki, ölkənin qeyri-neft sektoru sahəsinin şərabçılıq sektorunda çox ciddi çatışmazlıqlar mövcuddur. Və bu, mütləq araşdırılmalı - ciddi təhlil olunmalıdır.

Yeri gəlmişkən, əvvəlki təhlillər də göstərirdi ki, istehsalın həcmi ölkədə fəaliyyət göstərən şərabçılıq müəssisələrinin faktiki potensialından xeyli dərəcədə aşağıdır. Bu vəziyyət ilk növbədə, şərabın əsas xammalını təşkil edən üzümün maya dəyərinin yüksək olması ilə izah edilirdi. Lakin tendensiyanın gedişatı bunun heç də belə olmadığına işarə edir. Problemin kökü əslində başqa amillərdədir. Belə ki, ya istehsal rəqabətə davamlı deyil, ya onun uçotu dəqiq deyil, ya da daxili bazar müəyyən idxalçı işbazların nəzarəti altındadır.

Bu arada bir nüansa toxunum. Dövlət başçımız pambıq əkininə, tədarükünə diqqət ayıranda bəziləri bunu mənasız hesab edirdi. İndi pambıq ixracı qızıldan çox gəlir gətirir. Belə ki, 2021-ci ilin yanvar-aprel aylarında ixrac edilən qeyri-neft sektoruna aid malların siyahısında pambıq mahlıcı (96,4 milyon ABŞ dolları) birinci, qızıl ikinci (64,6 milyon ABŞ dolları), pomidor (tomat) isə üçüncü (42,3 milyon ABŞ dolları) yerdə qərarlaşıb. Ölkəmizdə digər məhsullar və o cümlədən şərabçılıq üzrə də bu cür imkanlar mövcuddur. Sadəcə, stimul yoxdur.

“2018–2025-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında şərabçılığın inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın da məqsədi şərab və şərabçılıq məhsullarına tələbatı orta perspektivdə yerli ehtiyac və ixracat imkanlarını nəzərə almaqla ödəmək, şərab istehsalı müəssisələrinin fəaliyyətini genişləndirmək, onları müasir texnologiyalar əsasında qurmaq, həmin müəssisələrin xammal təminatını yaxşılaşdırmaq, şərabçılıq məhsullarının ixracını artırmaq və kənd əhalisinin məşğulluq səviyyəsini yüksəltmək üçün ölkədə üzümçülüyün, şərabçılığın inkişafını stimullaşdırmaqdır.

Dövlət Proqramına əsasən Azərbaycandan şərab ixracı 2025-ci ilədək 5 dəfə artmalıdır. Ancaq sual olunur, bu gedişlə, başqa sözlə desəm, adi gürcü şərabının idxalı 50 faizə qədər artdığı şəraitdə bu mümkündürmü?

Şərab və şərabçılıq məhsullarının iqtisadi, sosial əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, ölkədə şərabçılığın inkişafı daha əsaslı şəkildə nəzarətə götürülməli və bu dəfə tamamilə yeni əsasda özünü büruzə verməlidir. Bunun üçün isə sözügedən sahədə həyata keçirilən dəstək tədbirləri zamanı, şərab istehsalçılarının da maraqları əsas götürülməli, istehsal olunan məhsulların ilk növbədə daxili bazar olmaqla, dünya bazarlarında da rəqabət qabiliyyətliliyi və qiymətinin münasib olması məsələsi başlıca hədəf seçilməlidir.