***

Ələkbər İmamqulu oğlu (Sarı Ələkbər) 1874-ci ildə Gəncədə anadan olub. İlk təhsilini bu şəhərdə alıb.

Bəzi qaynaqlarda Sarı Ələkbərin Gəncədəki Xəlfəli məhəlləsinin adlı-sanlı nəsillərindən olduğu deyilir.

***

Sarı Ələkbər gənc yaşlarında yerli əhaliyə qarşı zülm edən çar məmurlarına qarşı mübarizə aparan qaçaqlara qoşulub və onlara silahdaşlıq edib.

1900-cü illərin əvvəllərindən, daha dəqiq desək, 1906-cı ildən yeni yaradılan və daşnak terroruna qarşı mübarizəni qarşısına məqsəd qoyan «Difai» milli təşkilatının üzvü olub. Bir qədər sonra Gəncə Milli Komitəsinin aparıcı şəxslərindən biri olmaqla onun iki zərbə dəstəsindən birinə başçılıq edib.

***

Bir dəfə naməlum quldurlar Gəncənin ən zəngin ailələrindən olan Axundovların evinə basqın edir, ailə üzvlərini öldürürlər. Yalnız beş yaşlı Mirəli (sonralar tanınmış zooloq-alim olub) çarpayının altında gizləndiyindən sağ qala bilir. Sarı Ələkbər uzun axtarışlardan sonra basqının Yevlaxdan gələn 8 nəfərlik quldur dəstəsi tərəfindən törədildiyini dəqiqləşdirir. Öz silahlıları ilə Yevlaxa gedərək həmin 8 nəfəri məhv edir. Beləliklə, həm günahsız bir ailənin qisasını alır, həm də Gəncədə at oynatmağa çalışanlara bunun onlara baha başa gələcəyinin mesajını verir.

***

Sarı Ələkbərin başçılıq etdiyi dəstə 1918-ci ildə Nuru Paşanın başçılığı altında Azərbaycan gələn Türk-İslam ordusu ilə birgə döyüşüb.

***

Azərbaycanın ilk Cümhuriyyətinin qurulmasında və möhkəmlənməsində də fəal iştirak edən Sarı Ələkbər 1920-ci ilin aprel işğalından sonra yenidən qaçaqlığa qayıdıb. Bu dəfə o, rus-bolşevik istilaçıları ilə mübarizəyə girişib. Sarı Ələkbər 1920-ci ilin mayın 24-dən iyunun 5-dək davam edən sovetləşməyə qarşı Gəncə üsyanının əsas simalarından olub.

***

Yeri gəlmişkən: on gündən artıq davam edən Gəncə üsyanı nəticəsində müqavimət hərəkatının 12 min üzvü qətlə yetirilib. 11-ci Qızıl Ordu tərəfdən verilən itkilərin isə 8500 nəfər olduğu bildirilir.

***

Gəncə üsyanının başçılarından biri Cahangir bəy Kazımbəy xatirələrində 1920-ci il mayın 24-dən 25-nə keçən gecə Gəncədəki Balabağban məscidində partizan dəstələrinin rəhbərləri Sarı Ələkbər və Qaçaq Qəmbərlə üsyana başlamaq haqqında razılığa gəldiklərini qeyd edib. Sitat: "Qərara alındı ki, onlar hər biri, öz dəstəsilə, Bağman tərəfdən hərəkətə başlayaraq, Gəncə çayını keçəcək və şəhərin erməni hissəsində yerləşmiş Qızıl Ordu hissələrinə hücum edəcəklər...

Saat 6-da bizim batalyon və rota komandirləri ilə müşavirə keçirib, plan qururuq...

İlk atəşlər açılan kimi, şəhərin demək olar ki, bütün kişi əhalisi ələ nə gəldi silahlanaraq, küçələrə çıxır və döyüşən dəstələrimizə köməyə gəlir...

Axşam saat 11-də, özünün bütün komandir heyəti və artilleriyası ilə birgə bütün qırmızı diviziya, eləcə də "Şəriət alayı" tərk-silah edilərək, şəhər həbsxanasına salınır".

Beləliklə, Gəncə işğlaçılardan təmizlənir...

1952-ci ildə Parisdə nəşr olunan "Azərbaycan" jurnalının ikinci sayında isə Ceyhun bəy Hacıbəyli də Gəncə üsyanının qəhrəmanları sırasında Sarı Ələkbərin də adını çəkib.

***

Üsyan yatırıldıqdan sonra sağ qalan savaşçılardan bəziləri Türkiyə sərhədini keçərək, qardaş ölkəyə sığınmışlar. Bu zaman Sarı Ələkbər də övladlarından yalnız birini, on yaşlı İsmayılı gizlətməyə macal taparaq Türkiyəyə keçirməyə müvəffəq olub.

***

Sovet işğalından sonra bütün sərvəti bolşeviklər tərəfindən yağmalanan Sarı Ələkbərin ailəsi də böyük məhrumiyyətlərə düçar olublar. Onun anası Başxanım, həyat yoldaşı Cəvahir xanım, eləcə də digər övladları – oğlu Qulu və qızı Brilyant Qazaxıstana sürgün ediliblər. Bacıları isə bolşevik repressiyasına tuş gəldikləri üçün ailələri ilə birgə Gəncəbasarda gizlənməli olublar.

Tükürpədici məqam: həmin vaxt Sarı Ələkbərin anasının 85 yaşı olub, odur ki, sürgünə getməyə bilərdi, amma o, "mən sizi yalnız buraxa bilmərəm, oğluma nə cavab verərəm? Ölsəm də sizinlə gələcəyəm” deyərək gəlinini və nəvələrini bu məşəqqətli yolda tək qoymayıb.

***

Bir müddət sonra Sarı Ələkbərdən xəbər gəlir. Göyçədən Məmmədəli bəy adlı bir tacir Gəncədə olarkən, Sarı Ələkbərin bacılarına onun Qars şəhərində məskunlaşdığını xəbər verir. O, Sarı Ələkbərin ailəsinin də Türkiyəyə göndərilməsini arzuladığını deyir. Sarı Ələkbərin həyat yoldaşı və iki övladını gizlicə etibarlı adamların köməyi ilə bir neçə aya Qazaxıstandan Gəncəyə gətirirlər. Bu müddətdə Məmmədəli bəy də dəfələrlə sınağa çəkilir. Axırda o, son dəfə Türkiyədən dönərkən özü ilə tutarlı dəlil, Sarı Ələkbərin papağını və kəmərini gətirdikdən sonra şübhə yeri qalmır. Beləliklə, Sarı Ələkbərin ailəsi onunla Ermənistan-Türkiyə sərhəd məntəqəsindən yola düşür. Sarı Ələkbər bura göndərdiyi adamları vasitəsilə ailəsini Türkiyəyə keçirir. Məmmədəli bəy Gəncəyə növbəti səfəri zamanı məşhur fədainin ailəsinə qovuşması haqda müjdə gətirir.

***

Sarı Ələkbərin beş bacısı olub: Nərgiz, Kübra, Gilə, Sarabəyim və ömrünü Orta Asiyada sürgündə başa vuran Zinyət xanım.

Onun yeganə qardaşı Məhəmmədrza isə rus-bolşevik işğalından bir müddət sonra bolşevikləşmiş erməni quldurları tərəfindən xəyanət nəticəsində ələ keçirilib və vəhşicəsinə qətlə yetirilib.

***

Sarı Ələkbərin bacıları qardaşlarının meyitini necə olursa-olsun saxlandığı yerdən, yəni bolşeviklərin məskunlaşdığı kazarmaların ərazisindən çıxarmağı qərara alırlar. Məhəmmədrzanın qayınatası Hacı Kərimin köməyi ilə Nərgiz və Gilə gecə ikən qızıl əsgərlərə qızıl verərək şəhid qardaşlarının nəşini kazarmalardan çıxarırlar. Bacılar onu arabada, ot-ələfin altında gizlədərək Səbizkar qəbiristanlığına gətirir, orada bütün dini ayinlərə riayət edərək torpağa tapşırırlar.

***

Sarı Ələkbərin bununla da kifayətlənməyən bacıları qardaşlarının qanını yerdə qoymayacaqlarına söz verirlər. Onlar Məhəmmədrzanın gizləndiyi yeri bolşeviklərə nişan vermiş satqını da müəyyənləşdirməyə müvəffəq olurlar. Böyük miqdarda pul müqabilində bacılara təhvil verilən satqını Nərgiz xanım Kür sahilində öz əlləri ilə güllələyib.

***

Sarı Ələkbər Qarsda yaşayıb və orada gübrə zavoduna sahiblik edib.

1956-cı ildə 71 yaşında vəfat edən qəhrəman yurddaşımızın övladları İsmayıl, Brilyant və Qulu qardaş ölkədə öz savad və bacarıqları ilə yüksək məqamlara çatıblar. Onlar ixtisasca həkim olublar. İsmayıl orduda, Brilyant xanım isə Türkiyə Səhiyyə Nazirliyində yüksək vəzifələr tutmuşlar.

Sarı Ələkbər və onun nəsli Türkiyədə "Sarıyal" soyadını götürüblər. Bu soyad qardaş ölkədə çox tanınır. Brilyant xanımın oğlu Türkiyə parlamentinin üzvü – İstanbuldan millət vəkili seçilib.

***

Sarı Ələkbərin dünyasını dəyişdiyindən xəbər tutan Azərbaycan Cümhuriyyətinin banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə onun ailəsinə başsağlığı məktubu yollayıb. Məktubda Sarı Ələkbərin Azərbaycan üçün xidmətlərini yüksək qiymətləndirib, onun ölümündən dərin üzüntüsünü ifadə edib.

Bu da həmin tarixi məktubun mətni və fotosu:

***

Daha bir maraqlı fakt: sonralar Rəsulzadə polşalı xanımı ilə birgə Türkiyəyə köçüb və həmin vaxt Sarı Ələkbərin ailəsinə baş çəkib.

Mənbə: Azmarka.az