…[Xarici işlər nazirinin Avropa və Amerika məsələləri üzrə köməkçisi] cənab [Mahmud] Vaizi gəldi. Məruzə Fransa və Rusiyaya səfərlərlə bağlı idi və iki ölkə səlahiyyətlilərinin bizimlə əməkdaşlığı inkişaf etdirməyə hazırlığını bildirdi. Venesuela prezidentinin xüsusi elçisi [Orasabo Orteqa] gəldi. Prinsipcə qəbul etdiyim 1-ci qrupa qoşulmağımıza dair bir məktub aldı. Çin də dəvət olunmuşdu.

Hindistan ruhanilərindən olan cənab Adib gəldi. Növbəti toplantılarına nümayəndə heyətinin göndərilməsini istədi. İki il əvvəl etdiyi əvvəlki səfərindən sonra İrandakı müsbət dəyişiklikləri və inkişafı görəndə, təəccübləndi. Hindistan müsəlmanlarının Kəşmirin azad edilməsini istəmədiyini və Hindistanın tərkibində qalmağı üstün tutduğunu söylədi, çünki bu, hinduların təcavüzünə qarşı Hindistan daxilində müsəlmanları gücləndirəcək və Konqresdə daha çox təmsilçiliyə sahib olacaqdılar.

Türkiyənin baş naziri cənab Süleyman Dəmirəl gəldi. Əvvəlcə təkbətək görüşümüz oldu. İraq, Bosniya və Herseqovina, Dağlıq Qarabağ və Rusiya müzakirə edildi. Demokratların Amerikadakı qələbəsindən narahatdırlar və [Corc] Buşun qalib gəlməsinə tərəfdardırlar. İraqda böyük bir dəyişiklik olmayacağına inanır və İraqın ərazi bütövlüyünü  dəstəklədiklərini iddia edirlər. Rəsmi görüşdə mövqelərimizi müzakirə etdik.

Namazdan sonra nahar etdik. Süfrə başında OPEC-in möhkəmləndirilməsi, keçmiş sovet respublikaları ilə əməkdaşlıq, sərhəd təhlükəsizliyi, İraq Kürdüstanının müstəqilliyinə qarşı çıxmaq və ümumiyyətlə, anlaşma ilə müşayiət olunan müştərək bankın yaradılması haqqında çoxsaylı söhbətlərimiz oldu.

[Rusiya prezidenti] Yeltsinin fikrincə, problem davam edə bilər və Rusiyada hərbi idarəçiliyə qayıtma ehtimalı zəif deyil, hərgah, özləri heç nə edə bilmirlər.

Cənab [Hüseyn] Şeyxülislam (uzun müddət XİN-də işləyib, Suriyada səfir olub, hazırda da XİN-də çalışır – Ə.R.) telefonla iraqlıların bizim vasitəsimizlə Sudana neft tədarük etmək istədiklərini bildirdi.

Gecə işləri tamamlayıb evə gəldim.

 

Türkiyə prezidenti [hörmətli Süleyman Dəmirəl] və müşayiətçiləri iqamətgahımıza gəldi. Hər dəfə səhər yeməyinə gedərkən, süfrə başında danışıqlar apardıq. İraq, kürdlər və xüsusən Şimali İraq haqqında çoxlu müzakirələrimiz oldu. İraqın şimalında müstəqil kürd dövlətinin yaranmasından çox narahatdırlar. Əslində, onlarla həmrəyik, amma onlar kimi narahat deyilik.

Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı əsas problem Rusiya idi. Bosniya və Herseqovina və Əfqanıstan məsələləri də müzakirə edildi. Təxirə salınmış borclara gəlincə, onların Tehranın qərarına əməl etmədikləri məlum oldu. Bir milyondan az olan borcları ödəməli və qalan hissəsinin ödənişini uzatmalı idilər; bu işə nəzarət edilməsi qərara alındı.

…Türkmənistanın müstəqilliyinin üçüncü ildönümünü qeyd etmək üçün meydana getdik. Məndən əvvəl hamısı gəlmişdi. Türkiyə, Azərbaycan dövlət başçıları, Pakistan baş naziri və cənab Niyazov orada idilər. Dərhal meydana baxan eyvana çıxdıq. Yaxşı təşkil olunmuşdu. Cənab Niyazov və Heydər Əliyev iki tərcüməçi ilə birlikdə yanımda dayanmışdılar.

Mərasim silahlı qüvvələrin marşı və paradı ilə başladı. Çoxlu tank, helikopter, top və zenit raketləri vardı və rus pilotları 4 təyyarə ilə səmada gözəl tamaşa göstərdi. Mərasim yaxşı hazırlanmışdı. Əsgərlər və silahlar da yeni və səliqəli geyimdə idi. Sonra sadə insanlar və dövlət qurumlarının təmsilçiləri mahnı və rəqslərlə qarşımızdan keçdilər, buna üç saatdan çox vaxtımız getdi.

Xalq şad-xürrəm və xoşbəxt, təmiz, rəngarəng paltarlarda və qadınlar ənənəvi türkmən libaslarında idilər. Niyazovun fotosu həddən artıq çox gözə dəyirdi və bu, rəqiblərinin dediyi kimi, monarxiya və şəxsiyyətə pərəstiş ittihamlarının təzahürüydü. Orada mənim və digər dövlət başçılarının fotoşəkilləri vardı. İran da daxil olmaqla, bir neçə başqa qrup da parad meydanından keçdi. Qədim İran idman növləri ilə meydanda çıxış etdilər. Mərasim zamanı günorta çağı və axşam ibadət etməyə getdim və qayıtdım.

Mərasimdən sonra maşına minib cənab Niyazovun şəxsi iqamətgahında yeməyə getdik. O, İran sərhədi yaxınlığındakı tarixi Firuzəyə qonşuydu, tikintisi hələ başa çatmamış yolun kənarında. Yolun ortasında cənab Niyazov dedi ki, Firuzə mülkü İrana məxsus olub və keçmiş Sovet İttifaqı onu İrandan alıb və geri qaytarmayıb; bunun müqabilində Azərbaycandakı bir ərazi İrana təhvil verilib. Sonra doktor Vilayəti (xarici işlər naziri – Ə.R.) bu iddianı rədd etdi, dedi: “Heç nə vermədilər, binanı zorən aldılar; məsələni araşdırmalıyıq”.

(Türkmənistan ərazisi 1881-ci ilin Axal müqaviləsi ilə Rusiya imperiyasına birləşdirilib. Bu gün məşhur kurort şəhəri, əvvəllər isə Xorasanda kiçik kənd olmuş Firuzə hazırkı İran-Türkmənistan sərhədi yaxınlığında yerləşir. İran hökumətləri heç vaxt həmin ərazinin işğalını tanımayıb. “Wiki” məlumata görə, şah dönəmində Zahedi hökuməti SSRİ-nin bu əraziyə suverenliyini tanıyıb. Bunun müqabilində SSRİ-İran sərhədinin Azərbaycan hissəsində müəyyən dəyişiklik edilib. O cümlədən Yardımlı rayonunun ucqar Deman kəndi ərazisi Azərbaycan SSR ərazisinə qatılıb. Sovet hökuməti ilə nəzərdə tutulan sövdələşmələrdən biri 1940-cı illərdə İrandan müsadirə olunmuş qızıl fondu ilə bağlı olub. Lakin bu məsələdə rəsmi Tehran Kremllə anlaşa bilməyib – Ə.R.)

Təpəlik məkanda italyanlar öz materialları ilə möhtəşəm bir bina inşa edib və 180 metr dərinliyə çatan iki su quyusu qazıblar. O, (Niyazov – Ə.R.) mənə 50 hektar torpaq vermək istədiyini söylədi. Doktor Vilayəti İranın bu bölgədə qərarlaşmasının yaxşı fikir olduğunu düşünür.

Qonaqlar üçün nahar yeməyi də Aşqabadın italyan restoranında verildi. Yaxşı idi, əsasən türkmənlər xörəkləri. Günorta yeməyindən sonra dövlət başçısı olan dörd qonağa 4 at hədiyyə verildi, müvafiq mərasim və sertifikatın təqdim edilməsi ilə.

Sonra eyni maşınla qaz kəmərinin inşaat sahəsinə yollandıq. İran və Türkmənistan arasındakı sərhəddə bizə ətraflı izahat verdilər. Bu bölgədəki şir və digər nadir heyvanlar, yayda çoxsaylı yanğınların olduğu bildirildi. Rəmzi kəmərsalma mərasiminin yerində böyük qələbəlik vardı. Niyazov, Əliyev, xanım Bhutto və mən oturub söhbət  edirdik. Sonra boruların qaynaq ediməsi başladı və üçümüz kürəklə təmələ torpaq atdıq.

İqamətgaha qayıtdıq. Əfqanıstandan [İslam Hərəkatı Partiyasının lideri] cənab [Əbdülrəşid] Dustum gəldi. Oradakı  vəziyyəti izah etdi və [Burhanəddin] Rabbani və [Gülbəddin] Hikmətyardan şikayətləndi. Sülhə və bütün qrupların əməkdaşlığa ehtiyac olduğunu söylədim… Maraqlı insandır. Keçmiş rejimin komandirlərindən biri olub və bu gün Əfqanıstanda, digər ərazilərlə müqayisədə daha yaxşı yer olan Şimali Əfqanıstanda yaxşı mövqeyə sahibdir.

Rusiya bir qədər göndərib, amma [Azərbaycana] çatmayıb, çünki dənizdə fırtınadır. [Neft naziri] cənab Ağazadə konsorsiuma imza atmaq üçün Bakıya getmək istəyir, XİN razı deyil. O, səfirimizi [cənab Əli Əsgər Nəhavandianı] dəyişməməyi istəyir. Xarici İşlər Nazirliyi razı deyil, deyir ki, Rusiya ilə ahəngdarlıq daha yaxşı olar.

Gecə hava limanına getdik. Cənab Niyazov bizi gözləyirdi. Getməzdən əvvəl bir müddət ingilislərin kredit verdiyi 60 milyon dollarla tikilən yeni terminal binasında qaldıq.

Beləliklə, bir az fərdi danışıqlar apardıq. Yeni terminal tam təchiz olunub. [Niyazov] Əliyevlə danışıqlardan yorulduğunu söylədi. Heyqin hesabatının nəticəsi, lazımi boru dizaynını mənə göndərməli idi.

Qarşılandığımız kimi, yola salınmağımız da rəsmi mərasimlə həyata keçdi. Yolda gəldiyimiz qənaət bu idi ki, səfərdən müsbət nəticələr əldə etmişik. Sərəxs gömrükxanasını mümkün qədər tez açmağa hazırlaşırdıq. Mazandaran valisi ilə Xəzər sahili və şimal yolu layihəsi ilə bağlı müzakirələr aparıldı. Dəniz suyu bu günlərdə tez-tez qabarır. Xorasan valisinə dedim ki, Məşhəd elektrik qatarları planını yayımlayın. Saat 9-da Mehrabada və saat 10-da evə gəldik.