Əgər səni peşəkarlıq səviyyən narahat edirsə, deməli, sən inkişafın izini itirməkdən qorxursan. Belə bir fikir də var ki, inkişaf etmək istəyən gərək komfort zonasını tərk etsin. Bunun üçün isə bəzən bir təkan, səni hərəkətə keçirən qüvvəyə ehtiyac duyursan. Müzakirələr, tənqidlər də çox zaman bunun üçün var.

Son günlərdə jurnalistlər arasında gedən müzakirələrdən biri də mediamızda peşəkar jurnalist qıtlığıdır. Düzdür, müzakirə var, tənqidlər səsləndirilir, amma konkret olaraq peşəkar jurnalistin portretini təsvir edən gözə dəymir. Biz də AYNA olaraq istədik, bu portreti “Yeni Nəsil” Jurnalistlər Birliyinin və “Pressklub” İdarə Heyətinin sədri, tanınmış jurnalist Arif Əliyevə çəkdirək. Müsahibəmizi oxuyaraq, bəlkə elə siz də suallarınıza cavabı burada tapacaqsınız. Beləliklə:

- Mənim yadımdadır ki, tələbəlik illərində – Moskvada oxuduğum vaxtlarda bizə bir səhifəlik material verdilər və dedilər ki, bunu peşəkar redaktə edin. Hərə bir cür redaktə etdi və nəticədə verilən mətndən, demək olar ki, ortada bir şey qalmadı. Sonra məlum oldu ki, bu, Lev Tolstoyun əsərindən balaca bir parça imiş. Yəni demək istəyirəm ki, jurnalist yanaşması, jurnalist üslubları – bunlar son dərəcədə fərqlidir. Ancaq müəyyən qaydalar var ki, o qaydalar, siz demiş, peşəkarlığın portretinin əsas cizgilərini müəyyənləşdirir. Bir çox peşə növlərindən fərqli olaraq jurnalistikada peşəkarlığın çərçivələri xeyli dərəcədə dəqiq və aşkar cızılıb. “Peşə etikası kodeksi normaları” dediyimiz qaydaların davranışa bir o qədər aidiyyəti yoxdur, bu, yazı formalarına aidiyyəti olan bir şeydir. Yazmaq cəhətini bir tərəfə qoyuram, çünki bu, Allah vergisidir, varsa - var, yoxsa - sən yalnız xəbərləri rəndələməkdən o tərəfə keçə bilməyəcəksən. Əgər biz götürsək ki, Azərbaycanda 5000 nəfər jurnalist var, onun 4500 nəfəri xəbərləri tərtib etməkdən o yana keçə bilmir. Xəbər jurnalistikası demirəm, onların daha mürəkkəb janrlara keçmək imkanları məhduddur. Amma bütövlükdə götürdükdə peşəkarlığın əsas cəhətləri – hərtərəflilik, obyektivlik və sairdir.

Əsas göstəricilərdən biri müstəqillikdir. Peşəkarlıq mütləq müstəqilliyin üzərində qurulmalıdır. Müstəqillik yoxdursa, peşəkarlıq üçün stimul yoxdur. Peşəkarlıq dediyimiz əmtəədir. Hərə bir şeyini satır, dolanır, pul qazanır. Biz də peşəkarlığımızı satmaqla pul, ad, cəmiyyətdə nüfuz qazanırıq. Gəlin baxaq, belədirmi? Azərbaycan jurnalisti pulu peşəkarlıqlamı qazanır? Nüfuzu onunla qazanır, yoxsa baxır hansı tərəfə yaxınsan, kimin yanında dayanmısan? Ona görə də belə şəraitdə – müstəqilliyin olmadığı halda peşəkarlıq haqda danışmaq o qədər də yerinə düşmür.

Digər bir cəhət ondan ibarətdir ki, peşəkar jurnalist mütləq tənqidlərində qərəzsizliyini təmin etməlidir və hər tərəfə öz sözünü demək imkanı verməlidir. Bizim telekanallarımızı götürək, orada bunu təmin etmək tam mənada mümkündürmü? Qadağa siyahısında adı olan şəxslər var və həmin adamlar oraya düşə bilməzlər, baxmayaraq ki, haqlarında nələr desən, səsləndirilir. Bu qeyd etdiklərim peşəkarlıq üçün baza elementlərdəndir. Bu cür elementləri nəzərə alanda görərik ki, peşəkarlıqla bağlı bizdə ciddi problemlər mövcuddur.

- Jurnalist özü peşəkar ola bilər, amma olduğu mühit müstəqil deyilsə, peşəkar məhsul ortaya qoya bilməyəcək.

- Bütövlükdə hər ikisi mütləqdir. Qanun deyəndə biz yazılı qanunları, qayda dedikdə yazılmayanları da nəzərdə tuturuq. Bunun çərçivəsində sizin kifayət qədər böyük manevr imkanlarınız var. Ümumiyyətlə, qanunun nə qədər vacib olub-olmaması peşəkar jurnalistikada bir çox mübahisələrə səbəb olur. Bayaq dedim ki, bir çox peşələrdən fərqli olaraq jurnalistikada peşəkarlıq çərçivələri kifayət qədər yoğun cızılıb. O çərçivələrə, əlbəttə ki, qanun da daxildir.

- Jurnalistdə ötkəmlik, bir işin axırına getmək hövsələsi, həvəsi olmalıdır. Əgər sən məsələn, oğurluq etdiyini bildiyin, amma üzünə oğru deyə bilmədiyin bir məmurdan və ya şəxsdən dönə-dönə, təkidlə cavab almaq istəyirsənsə, burada heç bir abırsızlıq yoxdur. Buna müəyyən mənada həyasızlıq demək olar. Yəni qapıdan qovursan, pəncərədən girir.

Hakimiyyət yaranandan bəri, onu yaradan insanlar özlərini həmin hakimiyyətdən qorumaqla məşğuldurlar. Bunun üçün onların əlində mediadan – jurnalistikadan yaxşı bir alət yoxdur. Bu missiyanı cəmiyyət jurnalistə tapşırıbsa, o, qanunun, etik qaydaların ən son həddinə qədər həmin missiyanı yerinə yetirməyə çalışmalıdır. Biz indi fundamental professional məsələlərdən danışırıq. Professionalizmə adi bir faktı hansı formada, nə vaxt təqdim etmək də daxildir.

- Bütün dünyada xeyli müddətdir, böyük jurnalist təşkilatları tərəfindən də qəbul olunur ki, peşəkarlıq problemi var. Bu, bir tərəfdən ondan ibarətdir ki, tək Azərbaycanda yox, hər yerdə mediaya təzyiqlər güclənib. O cümlədən, jurnalistlərin qanuni fəaliyyət imkanları da xeyli dərəcədə məhdudlaşdırılıb. Peşəkarlıq problemini kəskinləşdirən ikinci səbəb isə texniki inkişafdır. Məsələn, sosial şəbəkələr və s. jurnalist peşəkarlığına xeyli ziyan vurdu. Jurnalistikaya blogerlər daxil oldu, vətəndaş jurnalistikası yarandı və s. Amma digər peşələrdə bu kimi şeylər olmur, vətəndaş hərbçiliyi, jurnalist həkimliyi deyə bir şey yoxdur. Digər peşələr kimi jurnalistika da insanların professional şəkildə məşğul olduğu peşədir.

Azərbaycan kimi ölkələri və ya bütövlükdə post-sovet ölkələrini götürdüyümüzdə əlavə çətinliklər var. Bunlar da ona görədir ki, cəmiyyətin, dövlətin ideoloji təzyiqi həddindən artıq güclüdür. Sizə xatırladım, cəmi bir neçə il əvvəl ən yüksək tribunalardan səslənirdi ki, jurnalistin başlıca vəzifəsi dövlətçiliyə xidmət etmək, vətəndaşlığını nümayiş etdirməkdir. Siz bunu jurnalistlər üçün heç bir professional qaydalarda tapa bilməzsiniz. Əksinə dövlətçiliyə xidmət etmək jurnalistin vəzifəsi deyil. Vətəndaş kimi danışa bilərik, amma jurnalistikaya belə bir vəzifə daxil deyil. Bunlar jurnalistikaya çox ciddi ziyan vurdular.

Və bir element kimi onu da qeyd edim ki, növbəti vacib və mühüm cəhət stimuldur. Jurnalistdə professionallıq həmişə və hər yerdə ancaq stimul tələb edir. Professional daha yüksək pul alacaq, professional daha hörmətli olacaq, daha yüksək vəzifəyə malik olacaq, cəmiyyət tərəfindən daha yaxşı qəbul olunacaq. Əks halda heç bir peşədə, eləcə də jurnalistikada peşəkarlıq bir institut olaraq inkişaf etməyəcək. Sadəcə bizim peşəmiz zərbələrə daha həssasdır, çünki biz insanlarla və sözlə işləyirik.

- Xeyr. Cəmiyyətdə hörmət, vəzifə ən başlıca stimul mənbəyidir. “Mörfi qanunu”nda deyilir ki, “Söhbət nədən gedirsə getsin, həmişə gəlib pula dirənir”’.  Maddi tərəf verilən qiymətin bəlkə də ən bariz formasıdır. Biz niyə deyirik ki, jurnalistlərə ad verməyin, jurnalistlərə orden, medal verməyin? Jurnalist öz əməyinin nəticəsini iki şeydə görməlidir: maddiyyatında və cəmiyyətdəki hörmətində. Amma digər tərəfdən götürəndə medallar, adlar və s. – bunlar da qiymətin bir formasıdır. Ancaq bunlar səni harayasa bağlayan və asılılıq yaradan formalardır.

- Heç bir mövzuya və heç bir suala qadağa yoxdur. Forma, əlbəttə, müəyyən bir çərçivədə olmalıdır. Məsələn, özüm rəhbərlik etdiyim bütün strukturlarda həmişə birinci qayda kimi şərt qoymuşam ki, heç bir mövzuya, heç bir tənqidə qadağa yoxdur. Məhdudiyyətlər ancaq tərzdə var. Mən sizi başa düşdüm, bu sualın kökunun professionallığa yox, bayaq dediyim kimi dövlət qurumlarının özləri üçün seçdikləri əlahiddə hüquqlara, hüdudlara daha çox aidiyyəti var. “Sən sualı nə cür verə bilərsən, nə cür verə bilməzsən - bunu mən deyə bilərəm” münasibəti sərgiləyir, hətta bir neçə il əvvəl bundan da artığını edirdilər: “Sən hansı sualı verə bilərsən, hansı sualı verə bilməzsən - mən deyəcəm”. Ona görə bu, yəqin ki, bir az başqa müstəvidən olan söhbətdir, ancaq əgər mövzuya toxundunuzsa, mən deyim ki, əlbəttə, sualları vermək bacarığı, hətta aldığın cavabı düzgün yazmaq bacarığı bir çox jurnalistdə yoxdur. Sən özün bir suala cavab verəndən sonra onu oxuyanda verdiyin cavabı tanıya bilmirsən. Bu, niyə, nədən irəli gəlir? Bax, o, peşəkarlığın mühüm cəhətlərindən biridir.

Bizim jurnalist kimdir? Bu gün bir siyasətçiyə zəng edir, bir sual verir, sabah dəmiryol idarəsinin rəisinə zəng edir bir sual verir, üçüncü gün SOCAR-ın şöbə müdirinə zəng edir, o birisi gün hansısa bir restoranın müdirinə zəng edir, sual verir, danışır. Niyə? Çünki ixtisaslaşma yoxdur.  İxtisaslaşma olmadan insan nə cür professional ola bilər? Tutaq ki, mən mədəniyyət sahəsindən yazan bir jurnalistəm, o zaman jurnalistikanın qaydalarını bilməkdən əlavə mədəniyyət sahəsini də bilməliyəm. Bu, siyasətə də, iqtisadiyyata da, idman jurnalistikasına da və s. aiddir.

Siyasətdən yazmaq elə də asan məsələ deyil, amma bizdə kimdən soruşsan, deyər ki, “siyasətdən yazmağa nə var?!” Biz heç bir sahədə 99% ixtisaslaşmırıq, hərşeyşünasıq. Hərşeyşünas da heç zaman professional ola bilməz. Əgər sən bir publisistsənsə və yaxud da daha çox mənəviyyat mövzularından yazırsansa, bu, başadüşüləndir. Amma sən redaksiyada işləyib xəbərlər hazırlayırsansa, hansısa bir mövzuda araşdırmalar aparırsansa, yazırsansa, məşğul olduğun sahəni bilməlisən.

- Əslində, biz jurnalist peşəkarlığından danışırıq, amma professional redaksiyaların nə cür olmalı olduğunu nəzərdən qaçırırıq. Bizim redaktor tutaq ki, indi idmandan material redaktə edirsə, yarım saatdan sonra siyasətdən material üzərində işləyir, daha sonra da başqa bir sahədən və s. Bu zaman reaktor vicdanlıdırsa, yazıya vicdanla yanaşacaq və bir çox məqamları dəqiqləşdirmək üçün kifayət qədər vaxt sərf edəcək. Professionalizmdən danışırıqsa, ixtisaslaşma redaktorlara da aiddir. Professional redaksiyaların qurulmasından  söhbət ediriksə, professional redaksiyaların ombudsmanı olur, özlərinin peşə kodeksləri, üslub kitabı olur. Bunların heç biri yoxdur. Hətta istənilən saytı götürüb baxsaq, yeddi-səkkiz üslub forması görərik. Material bu gün bu cür verilir, sabah başqa cür. Bu gün bu cür dırnaqlardan istifadə olunur, sabah başqa cür. Amma professional redaksiyalarda bunların hər biri əvvəlcədən müəyyənləşdirilir, dəqiqləşdirilir, kitab halına salınır, hamı üçün məcburi bir formaya salınır və bunun əsasında da işlər qurulur.

Bu yaxınlarda mənə “Amerikanın səsi”ndəki aparıcı şəxslərindən biri dedi ki, “biz jurnalistlər üçün treninqlər təşkil edir, onlara informasiyanı oxucuya daha cəlbedici formada verməyin yollarını öyrətməyə çalışırıq”. Təsəvvür edin, əvvəllər onlayn mediada materialın oxucunu özündə saxlamaq üçün 6 saniyəsi var idisə, indi bu, 3 saniyəyə enib. Əgər 3 saniyə ərzində materialınla oxucunu cəlb edə bildinsə, bildin, bacarmadınsa, oxucu başqa səmtə yönələcək. Biz öz bildiklərimizdən yola çıxıb peşəkarlıq barədə müzakirə aparırıq. Lakin nəzərə almalıyıq ki, dünya bu söhbəti tamamilə başqa müstəvidə, fərqli meyarlara söykənərək aparır.

- Mən “Gün-Səhər” qəzetinin baş redaktoru olanda redaksiyada belə bir qayda qoymuşdum: Jurnalistlər ay ərzində nə qədər kitab alırdılarsa, ayın sonunda çekləri gətirirdilər və redaksiya onların pulunu ödəyirdi. Deyəcəyim odur ki, oxumaq lazımdır. Mən bayaq “Amerikanın səsi”ndən misal çəkdim. Professional olmaq və bunu qorumaq üçün jurnalist il ərzində mütləq kurslara qatılmalıdır. Bəzi redaksiyalarda bu, məcburidir.

Daim oxumaq vacibdir. Mənim baxmayaraq ki, 60-dan çox yaşım, jurnalistikada kifayət qədər təcrübəm var, əgər oxumasam, 10 il geri düşərəm. Professionallıq üçün daim oxumaq, yeni təcrübələrlə tanış olmaq şərtdir. Hətta yaxşı yazmaq, üslubunu inkişaf etdirmək üçün də bu, önəmlidir. Təəssüf ki, bizim peşəkarlıqdan danışan jurnalistlərimizin əskəriyyəti ədəbiyyatla maraqlanmır.

Jurnalistikanın əsas professional sualları heç vaxt cavabını tapa bilməyəcək. Mətbuat, ictimai şuralar ona görə var ki, hansısa situasiyada davranışları qiymətləndirsin. Çünki hər gün yeni bir sual doğur və yəqin siz də baxmayaraq ki, prinsipləri bilirsiniz, amma bəzi məqamlarda düşünməli olursunuz ki, bu cür etsəm, yaxşı olar, yoxsa başqa cür. Əsas odur ki, beyin daim fəaliyyətdə olsun, proses daim getsin və insan daim öz üzərində işləsin.