Əvvəlcə vətəndaşlar bununla maraqlanmırdılar, çünki geri qaytarılan məbləğ, çox bahalı alış-verişdən danışmırıqsa, minimum həddə idi. Əvvəlcə az adam çekləri toplayır və https://www.edvgerial.az/ portalında qeydiyyatdan keçərək və ya “BirBank” tətbiqini yükləyərək, istifadə edirdi.

Ancaq müəyyən bir miqdarda pul yığmağın və mobil telefonda, kommunal xidmətlərdə etdiyi zənglərə görə pul ödəməyin mümkün olduğunu başa düşərək, getdikcə daha çox insan bu fürsətə müraciət etməyə başladı. Yanvar ayında 779.018 istehlakçı portalda qeydiyyatdan keçib, mart ayında isə onların sayı 1.026.757 nəfər olub. 2021-ci ilin birinci rübünün sonuna qədər 147.112 milyondan çox çek üçün 60.193 milyon manatdan çox vəsait vətəndaşa qaytarılıb.

Bununla birlikdə, bu günə qədər bütün satış nöqtələri ƏDV geri qaytarılması üçün istifadə edilə bilən çekləri vermir. Bəzi çeklərdə ümumiyyətlə, maliyyə kodu və ya QR kodu yoxdur, bəzilərində var, ancaq sistem oxumur. Belə hallarda, istehlakçılara Dövlət Vergi Xidməti ilə əlaqə saxlamaları tövsiyə olunur, lakin əksər hallarda belə çeklər zibil qutusuna atılır. Bir sıra mağazalarda qısa çeklər verilir, lakin bir müştəri QR kodu ilə çek tələb edərsə, ondan sonra verilir. Bununla birlikdə, əksər alıcılar, xüsusilə də az miqdarda alış-veriş edildiyi təqdirdə, buna ehtiyac duymurlar.

İşləmədiyi iddia edilən POS-terminallar səbəbi ilə təmassız ödəmək mümkün olmadığı bir çox pərakəndə satış nöqtəsi var. Üstəlik, paytaxtda çeklərin ümumiyyətlə, verilmədiyi mağazalar hələ də var. Bu, adətən kiçik pərakəndə satış obyektlərində olur.

Qanuna görə, alıcıya çek verilmirsə, bu barədə vergi idarəsinə şikayət edə bilər və orada yoxlama aparılacaq. Şikayət təsdiqlənərsə, vergi ödəyicisi 1000 manat məbləğində cərimə oluna bilər və təkrar pozuntu halında bu məbləğ üç dəfə artırılır. Gələcəkdə cərimə 6 min manata qədər artırıla bilər.

Ancaq görünür ki, bir çox mağazalar cərimələrdən qorxmur. Ehtimal ki, vətəndaşlar nadir hallarda şikayət edirlər və məsul orqanlar tərəfindən müvafiq nəzarət yoxdur.

AYNA-ya danışan Davamlı İnkişaf Tədqiqatları Mərkəzinin sədri Nəriman Ağayev hesab edir ki, bu vəziyyətdə vergi yoxlaması günahkardır: “Bəli, irəliləyiş var və böyük satış nöqtələri həmişə çek verir. Bir çox yerdə yeni kassa aparatları quraşdırılıb. Getdikcə vətəndaşlardan elektrik enerjisi, qaz, su haqqını ödədikləri üçün normal çeklər istənilir. ƏDV-nin geri qaytarılması prosesi insanları yalnız kartlarla deyil, həm də telefonla ödəməyə təşviq etdi”.

“Ancaq hər şey istədiyimiz qədər yaxşı deyil, istənilsə, bir həftə ərzində bu sahədə işləri qaydasına salmaq mümkün olardı. Bəzi yerlərdə kassa aparatından necə düzgün işləməyi bilməmələri səbəbindən çek verilmir. Məsələn, “Sədərək” kimi böyük bir ticarət mərkəzində çeklərin verildiyi az yer var, baxmayaraq ki, hər gün böyük miqdarda pul, yüzmilyonlarla dövriyyə var”, – deyə həmsöhbətimiz bildirib.

Ağayevin sözlərinə görə, ölkədə yalnız qida məhsullarının, eləcə də tütün və alkoqolun dövriyyəsi təxminən 2 milyard manat təşkil edir.

İqtisadçı ekspert Fuad Əlizadə də AYNA-ya şərhində son zamanlar vəziyyətin nəzərəçarpacaq dərəcədə yaxşılaşdığını deyib: “Doğrudur, hələ də POS-terminallarını gizlədən və çek verməyən satış nöqtələri var. Ancaq əvvəllər çek verməyən mağazaların əksəriyyəti indi bunu edir. Çeklərin skan edilmə funksiyasını bir neçə bank işə saldı. Sistem daim təkmilləşdirilir və indi skan etmə, sonra da internet vasitəsilə ödəniş etməklə bağlı heç bir xüsusi problem yoxdur”.

Mütəxəssisin sözlərinə görə, ƏDV-nin qaytarılması nağd ödənişlərdən daha yüksək faiz sayəsində nağdsız ödənişlərin həcmini artırıb: “Əlbəttə ki, ƏDV geri qaytarılmasının əsas məqsədi kölgə iqtisadiyyatına qarşı mübarizə və vergi sistemində şəffaflığı artırmaqdır. Ancaq vətəndaşlar üçün daha təsirli stimullaşdırıcı tədbirlər alına bilər və inanıram ki, bu sahədə işlər davam edəcək. Beləliklə, indi nağd və nağdsız ödənişlər arasındakı fərq cəmi 5%-dir. Nağdsız ödənişlər üçün ƏDV geri qaytarma faizini, məsələn, 30% etsək, əhali kartdan pul çıxarmamaqda daha çox maraqlı olacaq”.

“Bununla yanaşı, bir sıra hallarda paytaxtda belə, nağdsız bir iş görmək olmaz. Bölgələrdə vəziyyət daha psidir. Məsələn, ən vacib qida məhsullarından biri də bir çox vətəndaşın supermarketlərdən deyil, qəssablardan almağa üstünlük verdiyi ətdir. Ancaq orada yalnız nağd əskinaslarla mal ala bilərsiniz. Bazarlarda da yalnız nağd pul işləyir və heç bir çek verilmir. Ancaq düşünürəm ki, gələcəkdə növbə bu cür satış nöqtələrinə də çatacaq”.