Kəlbəcər ərazisində arxeoloqlar 30 min illik yaşayış məskənləri, 6 min illik qayaüstü təsvirlər, zibil formasında qədim türk əlifbası nümunələri aşkar ediblər. Bu ərazidəki daş abidələr Şimali Azərbaycanda erkən türkçülük, atəşpərəstlik, xristianlıq və 7-ci əsrdən başlayaraq islamın yüksəlişi dövründə inşa edilmişdir. Kəlbəcərdə “Türk qəbiristanlığı” kimi tanınan bir neçə tarixi məzar var. Əlibəyli, Kəlbəcər, Zar və s. kənd ərazisinin ən böyüyüdür. Qəbiristanlıqlar müxtəlif dövrlərdə tikilmiş, ölçüsü və forması

müxtəlif olan at, qoç, sinə, qəbir daşları, baş daşları, günbəzlərlə doludur.

1936 kvadrat kilometr ərazisi, 60 min nəfər əhalisi, 128 yaşayış məntəqəsi olan Kəlbəcər rayonu zəngin tarixi, mədəniyyəti, qədim tarixi abidələri ilə seçilir. İşğaldan sonra erməni vandalları tarixi abidələrin əksəriyyətini dağıdıb. Dağıdılmış mədəniyyət abidələri: Vəng kəndində Alban məbədi, Çərəkdar

kəndində Alban kilsəsi (Həsən Camal kilsəsi), Qanlıkənd kəndində Lök qalası, Qaraçənli kəndində

Uluxan qalası, Tərtər və Bulanıq çaylarının qovuşduğu yerdə Alban kilsəsi, Qalaboynu kəndində

Qalaboynu qalası , Comərd kəndi Camışlı kəndində Keşikçi qalası, Kəlbəcər şəhər məscidi, Başlı

məscidi.

  Kəlbəcər qədim abidə kimi ziyarət etməyə dəyər. Tədqiqatçılar 1968-ci ildən başlayaraq rayonun

“Qaragöl” və “Zalxa” göllərinin, eləcə də “Ayıçınqıllı” və “Pəriçingilli” dağlarının sahilləri boyu

qayalara həkk olunmuş təsvirləri tədqiq etmişlər. Azərbaycanda ilk dəfə olaraq 1976-cı ildə Kəlbəcər

qayaüstü rəsmlərinin yaxınlığında icma aşkar edilmişdir. Burada diametri təxminən 20 metr olan dairəvi

tikilinin qalıqları aşkar edilmişdir. Bunun ilk insan məskəni olduğuna inanmağın başqa bir səbəbi də

odur ki, bu mürəkkəb tikintinin divarları (qalınlığı 2 metrə qədər) qaya və çay daşlarından ibarətdir.

Həmin yaşayış məntəqələrində həmin dövrə, yəni e.ə. III minilliyə aid gil qab qırıqları, taxıllar, dəvə

gözü və çaxmaq daşından hazırlanmış bıçaqlar, ox ucları və digər əşyalar da aşkar edilmişdir. Yerli

tayfaların iqtisadi, sosial və mədəni həyatı haqqında fikir burada aşkar edilmiş qayaüstü təsvirlərlə (Tunc

dövrü) təxminən eyni vaxtda meydana çıxır.

Azər Quliyev,