AzFakt

Əhmədzadənin yerinə Sultan-zadə - Adnan Əhmədzanin yerinə keçən Rüfət Sultan-zadə kimdir?

“360Marcom“ MMC KOBİA üçün niyə bu qədər önəmlidir? - ARAŞDIRMA

Şirvanda qeyri-müəyyənlik - İlqar Abbasov Mehdiyevin güdazına gedə bilər...

SOCAR-da dəyişiklik gözlənilir - Fərhan Əliyev vitse-prezident olacaq?

Yaxın vaxtlarda MSK-da “təmizlik” gözlənilir - Ramiz Mehdiyevin adamlarından

Dövlət Gömrük Komitəsində kürsü savaşı - Müavin və idarə rəisi Şahin Bağırovun yerinə göz dikib

Binəqədi rayonunda fərdi yaşayış evi obyektə çevrilib - Hacıbaba Babayevin saxta arayışı ilə...

Tendersiz 53 milyonluq sifariş! - AYNA-nın heyrət doğuran qanunsuzluğu üzə çıxdı

250 milyonluq dələduzluqda ittiham olunan azərbaycanlı iş adamı kimdir? - 11 şübhəli var

Pirallahıda DOST işçiləri MİS-ə transfer olunur - Maraqlı təfərrüat…

Türkiyə -““Böyük İsrail” savaşı - Azərbaycan nə etməlidir?

SOCAR rəsmisinin gizli eşq macərası Rumıniya mediasında - Ramil Əsədulzadənin şok görüntüləri

Qaradağ rayonunda qanunsuz daş karxanaları - Başçının müavini himayə edir?

Bir qrup adam ölkəyə gizli yolla mal gətirir - Şəbəkənin başında kimlər dayanır?

“Onların səhvi həddən artıq demokratik olmalarında idi” – Dilavər Əzimli


Tarix 28.04.20, 20:54	Font ölçüsü : - / +

1920-ci il aprelin 28-də Şərqdə ilk demokratik respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Sovet Rusiyası tərəfindən işğal edilib. Bu gün Azərbaycan tarixinə qanlı hərflərlə yazılmış faciənin 100-cü ildönümüdür.

AzFakt.com xəbər verir ki, Yenisabah.az-ın həmin dövr haqqındakı suallarını Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun “Azərbaycanın orta əsrlər tarixi” şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Dilavər Əzimli cavablandırıb:

- AXC-nin süqutunu şərtləndirən amillər barədə çox danışılıb. Sizcə, işğalın qarşısını almaq heç cür mümkün deyildi?

- Əslində, süqut aprelin 26-dan 27-ə keçən gecə baş verib. Bütün əsərlərdə, o cümlədən Məmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bala Məmmədzadənin əsərlərində də 27 aprel göstərilir. Amma sonradan bolşeviklər bunu 28 apreldə bayram etdiklərinə görə, 28-i kimi tarixə düşdü. Həmin dövrün ictimai-siyasi prosesləri göstərir ki, bu süqutdan xilas olmaq mümkün deyildi. O zaman bəlli idi ki, dünyanın iri dövlətləri, Birinci Dünya Müharibəsindən qalib çıxan blok Rusiyanı bütöv görmək istəyirdi. Bu müddət ərzində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini rəsmən tanımadılar, çox ağır vəziyyət idi. O dövrün ictimai –siyasi proseslərini analiz etdikdə görürük ki, istər diplomatik, istər hərbi cəhətdən, istərsə də digər baxımlardan bunu önləmək üçün güc yox idi. Bundan əlavə bolşevik Rusiyası Azərbaycanda özünün güclü bazasını yarada bilmişdi. Bolşevik Rusiyası ilə işləyən bolşeviklər bizə xəyanət etdilər. Bu xəyanət, beynəlxalq aləmdə gedən proseslər AXC-nin süqutunu sürətləndirdi.

- Tarix hadisələri öz dövrünün şərtləri daxilində dəyərləndirməyi sevir. Həmin dövrün şərtlərini nəzərdən keçirəndə işğalda AXC-nin qurucularının hansısa səhvi nəzərə çarpırmı?

- İndi çox iradlar tutmaq olar, amma o dövr hadisələrini izlədikdə onların yoxdan bir dövlət yaratdıqlarını görürük. Elə bil dövlət bir gəmi idi və o gəminin kapitanı Məmməd Əmin Rəsulzadə idi.Gəmi kapitanı hər kəsə öz yerini düzgün göstərmişdi, seçim çox güclü idi. Əlimərdan bəy Toplçubaşov kimi bir adamı parlamentin sədri edilmişdi. Fransaya nümayəndə heyəti göndərəndə də rəhbər Topçubaşov idi. Cümhuriyyət Azərbaycan dövlətçiliyinin davamı idi. Çar Rusiyası ilə Qacar İmperiyası arasında gedən müharibə Azərbaycanın tarixi torpaqlarının ¼ hissəsini itirməsinə səbəb oldu. Müstəmləkə rejimində olan insanlar yoxdan dövlət yaratdılar.Təbii ki, burada hansısa bir səhv ola bilər, amma qlobal səhv yoxdur. Çünki analoqu olmayan demokratik dövlət yaranıb. Dünyada ən demokratik həyat şəraitini yaradan Türk dövlətləri olublar. Qanunları oxuyursan, dünyada bərabəri olmayan qanun qəbul ediblər. Bu baxımdan qlobal işlər görən insanların səhvi həddən artıq demokratik olmalarında idi. Başqa səhv deyə bilmərəm. Ona görə də 1920-ci ildə isə Azərbaycan ikinci dəfə işğala məruz qaldı.

- Son günlər Cümhuriyyətin işğalında Türkiyənin və Mustafa Kamal Atatürkün adı tez-tez hallandırıır. Türkiyənin Azərbaycanı xilas etmək imkanı hara qədər idi?

- Qardaş Türkiyədə çox ağır durum idi. Müxtəlif sözlər, ifadələr işlədirlər ki, Türkiyənin bizə köməyi dəyməyib. Amma düşünün ki, Osmanlı İmperiyası həmin dövrdə son günlərini yaşayırdı. Onun başqa siyasət aparmağa gücü yetmirdi. Bir dəfə Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan çıxışında dedi ki, əgər 1993-cü ildə mən hakimiyyətdə olsaydım, Azərbaycanın rayonları işğal olunmazdı. Bu , elə-belə söz deyil. Hələ 1993-cü ildə baş verən proseslər, çoxluğun erməninin tərəfini tutması, bizim rayonların işğalına səbəb oldu. Qaldı ki, 1918-20-ci illərə, o dövrdə də kənar qüvvələr az rol oynamırdı. Biz bu məsələlərdə çox daxili günahkar axtarırıq. Amma xarici unutmayaq. Birinci dünya müharibəsində əsas məsələlərdən biri Osmanlı imperiyasını parçalamaq idi. XVIII əsrdən sonrakı işğal proseslərini nəzərdən keçirdikdə bunun həqiqiliyini görürük. Böyük Britaniya dünyada ağalıq etməyə başladı. Adlarını “Günəş batmayan ölkə” qoydular. Bunun ardınca Rusiya, Fransa güc sahibi dövlət oldu. Birinci Dünya Müharibəsi bloklara ayrıldı və bu dövlətlərin hamısı eyni blokda oldular. Aradan götürülməsi planlaşdırılan Osmanlı imperiyası üçün vəziyyət heç yaxşı deyildi. XVIII əsrdən başlanan siyasət Türk-müsəlman dünyasını sıradan çıxarmağa yönəlmişdi. Bu, birmənalıdır. Onların əsas qoruyucusu kimi Osmanlı imperiyası çıxış edirdi. Osmanlını aradan götürmək Türk-müsəlman dünyasının sonu demək idi. Amma o ağır günlərdə belə Bakını xilas etmək üçün qüvvələr gəldi, bunu unutmaq olmaz. Osmanlı imperiyası məhv olsa, halımız necə olacaqdı? Mən deyim, ərazimizin bir hissəsi Rusiyanın tərkibinə, bir hissə indiki Ermənistana, bir hissə də Gürcüstana veriləcəkdi. Bununla da Azərbaycan adı sıradan çıxarılacaqdır.Azərbaycan böyük coğrafi ərazidir. Azərbaycanın sərhəddi Həmədana, Zəncana kimi gedib çıxır. Bir ucu Dərbəndə, bir ucu Ərzincana çatır. Osmanlını da aradan götürsələr, Azərbaycanı siləcəkdilər. Adımız harada hallanacaqdı? Atatürkün Türki Cümhuriyyətini yaratması adımızın gələcək təminatı verdi. Atatürk deyirdi ki, SSRİ yaradılan qondarma dövlətdir.

- Azərbaycan cəmiyyəti AXC-nin aqibətindən hansı nəticəni çıxarmalıdır? Tarixdən ibrət götürəcəyimiz dərs varmı?

- 27 aprel tarixə “qara gün” kimi düşməlidir. Nəticələr ondan ibarətdir ki, birincisi, bizim ərazilərimizdə Ermənistan adlı qondarma dövlət yaradıblar. İkincisi, Azərbaycanın tarixi ərazilərinin böyük hissəsini gürcülərə veriblər. Batuma qədər ərazi onlara verildi. Almaniya və bir sıra dövlətlər gürcülərin tərəfində durdular. Üçüncüsü, əlifbamızı dəyişdilər. Mustafa Kamal Atatürk bizə görə latın əlifbasına keçdi. O, latın dilinə keçən kimi, bizim əlifbanı dəyişdilər. 1937-dək bütün pasportlarda Türk yazılırdı. Sonra dəyişildi. Məsələnin kökündə Türkiyə türkü ilə Azərbaycan türkünü ayırmaq dayanırdı. Bunu etdilər. Türkü “Azərbaycanlı” sözü ilə əvəzlədilər. Türk deyəndə hamı Türkiyə türkünü nəzərdə tutdu. Türklüyə zərbə vurdular. Azərbaycan ədəbiyyatını, tarixini SSRİ şüuru əsasında yazdırdılar. Burada məqsəd intelektual insanların məhv edilməsi idi. 1937-ci ildə onları Sibirə göndərdilər, Nargində güllələdilər, başlarına min oyun açdılar, milli kadrları məhv elədilər. Özlərinin insanlarını vəzifəyə qoydular. Satqın tarixçilər ortaya çıxdı. Tarixin dəyişməsinə etiraz edənlər dəlixanalarda çürüdülər. SSRİ dəlilərin sayına görə dünyada birinci yerdə idi, iynə vurub insanları dəli edirdilər. Fəlsəfəmizi yox elədilər. Rəsulzadəni mən tələbə olanda tarixdə İngilis agenti kimi qələmə verirdilər. Müsavatı “satqın burjua hökuməti” adlandırırdılar. Nəriman Nərimanov onların əməllərinə etiraz edəndə xain çıxardılar.Ən dəhşətli zərbə milli təfəkkürümüzə dəydi. İnsanlar var ki, hələ də SSRİ-yə böyük rəğbətlə yanaşırlar. Hər hansı tarixi prosesi izləmək üçün 25-30 il vaxt lazımdır. Mən bu 30 ildə müəyyən etdim ki, SSRİ elə sistem yaradıb ki, biz hələ də onun əzabını çəkirik. Tarixdən nəticə çıxarıb gənc nəsilə ötürməliyik, belə acınacaqlı nəticələri görüb gələcəkdə baş verməməsi üçün çalışmalıyıq. Tarixdən nəticə çıxarılsa, işğala təkrar məruz qalınmaz.

Xəbərin oxunma sayı : 598